Tứ Bất Tử - Tín ngưỡng thờ cúng dân gian của người Việt Nam

(bodetam.vn) - “Tứ bất tử” là một huyền thoại về việc nhân dân ta tôn vinh và thờ phụng “bốn vị thánh không bao giờ chết” (Tứ bất tử). Việc phụng thờ Tứ Bất tử là một tín ngưỡng thuần túy Việt Nam, kết tinh từ những truyền thuyết đẹp đẽ và là một bộ phận không thể tách rời trong di sản tôn giáo và tinh thần của đất nước. 

Trong các vị thần được dân chúng Việt nam thờ phụng và đã được tôn lên hàng Thượng đẳng thần, có bốn vị được coi là Tứ bất tử. Các vị này , theo lời tục truyền và thần tích, đã không chết và đã về trời

Tứ bất tử là :

- Chử Đồng Tử
- Liễu Hạnh Công Chúa
- Tản Viên Sơn Thần 
- Phù Đổng Thiên Vương

Chử Đồng Tử là người Chữ Xá, huyện Văn Giang tỉnh Bắc Ninh là con trai ông Chử Cù Vân thường được người ta tôn là Chử Đạo Tổ , Chữ Đồng Tử đã kết duyên với Tiên Dung Công Chúa , con gái Vua Hùng Vương, sự tích được kể rõ ràng trong Nam Hải Dị Nhân của Phan Kế Bính. Ngài là tượng trưng cho tình yêu, hôn nhân, và sự sung túc giàu có.

Liễu Hạnh Công Chúa là người làng Vân Cát , huyện vụ bản tỉnh Nam Định , ái nữ của Lê Thái Công. Bà là người văn hay chữ tốt đã được triều đình sắc phong Công Chúa. Bà tượng trưng cho cuộc sống tinh thần, phúc đức, sự thịnh vượng, văn thơ.

Tản Viên Sơn Thánh hay Sơn Tinh, là vị thần núi Tản Viên (Ba Vì), núi tổ của các núi nước Việt Nam. Tản Viên tượng trưng cho ước vọng chinh phục tự nhiên, chiến thắng thiên tai.

Phù Đồng Thiên Vương  hay Thánh Gióng là người đánh giắc Ân về đời vua Hùng Vương thứ VI, người làng Phủ Đổng , huyện Tiên Du, tỉnh Bắc Ninh. Thánh Gióng tượng trưng cho tinh thần chống ngoại xâm và sức mạnh tuổi trẻ.

Bốn vị trên đều là Thượng Đẳng Thần. Theo tục truyền thì các vụ đều hóa thần biến mất, không ai bị chết như người thường, và sau khi hóa đi rồi , thường thỉnh thoảng lại có người bắt gặp trở lại trần gian để giúp đỡ dân chúng hoặc chỉ đường dẫn lối cho dân dẹp giặc.

Trong bốn vị trên, ba vị nam thần theo truyền thuyết có từ thời Hùng Vương, và đã được thờ ở rất nhiều nơi từ rất lâu. Riêng Mẫu Liễu Hạnh là phụ nữ duy nhất, mới được đưa vào hệ thống thần thánh từ đời Hậu Lê.

Do Liễu Hạnh xuất hiện khá muộn so với 3 vị kia nên có ý kiến cho rằng bên cạnh 4 vị thánh kia, Tứ bất tử trong tín ngưỡng dân tộc Việt còn có 2 vị thánh khác là Từ Đạo Hạnh và Nguyễn Minh Không.

Tài liệu xưa nhất về thuật ngữ Tứ bất tử là bản Dư địa chí, in trong bộ Ức Trai di tập. Nguyễn Tông Quai ở thế kỷ XVII là người đầu tiên giải thích thuật ngữ Tứ bất tử, khi ông chú giải điều 32 trong sách Dư địa chí của Nguyễn Trãi. Lời chú ấy như sau:

"... Người đời Thanh nói: Tản Viên Đại Vương đi từ biển lên núi, Phù Đổng Thiên Vương cưỡi ngựa bay lên không trung, Đồng tử nhà họ Chử gậy nón lên trời; Ninh Sơn (nay là Sài Sơn) Từ Đạo Hạnh in dấu vào đá để đầu thai. Ấy là An Nam Tứ bất tử vậy" 

Kiều Oánh Mậu người làng Đường Lâm là nhà học giả cuối thế kỷ 19 đầu thế kỷ 20, trong lời Án sách Tiên phả dịch lục có viết:

"Tên các vị Tứ bất tử của nước ta, người đời Minh cho là: Tản Viên, Phù Đổng, Chử Đồng Tử, Nguyễn Minh Không. Đúng là như vậy. Vì bấy giờ Tiên chúa (Liễu Hạnh) chưa giáng sinh nên người đời chưa thể lưu truyền, sách vở chưa thể ghi chép. Nay chép tiếp vào." 

Những thông tin về Tứ bất tử trong thư tịch Hán Nôm, hiện đang lưu trữ tại Viện Nghiên cứu Hán Nôm. Các tài liệu tiếng Việt hiện đại về Tứ bất tử thì phong phú hơn và thường khẳng định tứ bất tử gồm: Tản Viên Sơn thần, Phù Đổng Thiên vương, Chử Đồng Tử, và Liễu Hạnh Công chúa. Ví dụ như Nguyễn Tuân (1910-1987), trong thiên truyện Trên đỉnh non Tản in trong tập Vang bóng một thời, có viết:

"... Bốn vị Tứ bất tử nơi thế giới u linh: thánh Tản Viên, chúa Liễu Hạnh, Chử Đồng Tử, và Phù Đổng thiên vương".

Những việc các ngài hiện thân trở lại , tuy chỉ là những điều huyền hoặc nhưng các ngài đều là những vị thần được dân gian biết đến rất nhiều , và hàng năm mỗi khi đền thờ của các ngài mở hội dân chúng thập phương kéo đến lễ bái rất đông. Sự tích của các ngài đã được nhiều sách chép tới , riêng Phù Đồng Thiên Vương với công trạng dẹp giặc Ân, giết tướng giặc là Thạch Lĩnh , càng được nhiều người truyền tụng và ngày nay Thiết Giáp quân Việt nam tôn ngài làm Thánh Tổ và hàng năm có tổ chức lễ kỷ niệm rất long trọng.